Уақыт өте келе Дамаск болатының құпиялары жоғалды. Қару ретінде қылыштар орнына мылтықтар мен тапаншалар, жаңа түрдегі қарулармен — атыс қаруларымен ауыстырылды. Бірақ ерекше қасиеттері бар материалдар дамып келе жатқан өнеркәсіпке көбірек қажет болды. Қарапайым темір әртүрлі машиналар мен механизмдердің өндірушілеріне көп ұнай қоймады. Біріншіден, болаттан үлкен икемділік қажет болды. Екіншіден, қаттылық, үшіншіден, тозбауға қарсы тұру. Темірдің мәңгілік жауы, тот басып бұзылмауын жеңіп шығу керек еді.
Алдын-ала анықталған қасиеттері бар болаттарды алу үшін металлургтер оларды қоспаларды үйренгеннен кейін мүмкін болды. Қоспалардың ашылу құрметіне ғылым тарихында ағылшын ғалымы Майкл Фарадейге беріледі. Сол кездегі көптеген ірі ғалымдар сияқты Фарадей де энциклопедист болған. Оның қызығушылық саласына металлургия да кірді. Айтуынша, ұлы ғалым шөптермен тұндырылған шай ішіп, сусынның дәмі әр түрлі инфузиялардың шамалы мөлшерін алу үшін қаншалықты өзгеретініне таң қалды. Содан кейін оған керемет ой келді. Болатқа пісіру кезінде әртүрлі химиялық элементтердің аз мөлшерін қосу. Эксперимент бұл болжамды растады.
Қазіргі металлургия көптеген химиялық элементтерді қоспалар ретінде пайдаланады. Көбінесе олар 1797 жылы француз химигі Л.Воклен ашқан хром металын қоса бастады.
Хром қатты, жылтыр, болат-сұр металл, ол жоғары жылтырлықты алады және теріс әсер етпейді. Сондықтан ол тот баспайтын болат сияқты қорытпаларда және хромды қаптауда қолданылады. Хром оның құрамында түрлі-түсті қосылыстар болғандықтан, түс деген мағынаны білдіретін грек сөзінен шыққан. Асыл да бағалы тастардың әсем түстері осы хромға байланысты. Бір сөзбен айтқанда, хром бұл — металл, онсыз қазіргі заманғы өнеркәсіп мүмкін емес. Алайда табиғатта сирек кездеседі.
Хром ең алғаш рет адамзат баласына 1798 жылы мәлім болған. Хромды 1797 жылы француз химигі Луи-Николя Вонклен (1763-1829) крокоит минералының құрамынан ашқан. Хром сөзі гректің «chroma» — «түс» деген сөзінен туындағаны тарихтан білеміз. Аталмыш металл жер қыртысының ең тереңінде кездеседі. Ғылымға құрамында хромы бар 20 түрлі минералы мәлім. Өндіріске қажетті хромшпинелидтің құрамында негізінен уваровит, волконскоит, кемерит, фуксит сынды минералдар бар. Хромнан бояу, тері илейтін химиялық өнiмдер, түрлі құймалар, электр мен өндіріске қажетті заттар алынады.
Дүниежүзіндегі хромның негізгі минералды-шикізаттық қоры Қазақстан, Зимбабве және Оңтүстік Африка Республикасында (ОАР) орналасқан. Аталған елдердегі хромның қоры әлемдегі шикізат қорының 84 пайызын құрайды. Ал 4 пайыз шикізат Үндістан, Финляндия, Филиппин, Түркия, Албанияның еншісінде болса, қалған 14 пайызы дүниежүзінің әр тарабына таралған. Хром өндірісі негізінен әлемнің бес елінде жақсы дамығанын айта кетуіміз керек. Олар — ОАР (45,8 пайыз), Қазақстан (18 пайыз), Үндістан (14,3 пайыз), Түркия (6,9 пайыз), Зимбабве (4,4 пайыз) болып жіктеледі. Хромит кенінің барланған қоры бойынша Қазақстан Оңтүстік Кемпірсай кен орнының бірегейлігі арқасында ОАМ-нен кейін екінші орынды иемденіп отыр.
Қазір әлемде феррохром өндірісімен айналысатын жетекші компаниялар ретінде «Samancor», «Қазхром», «Sudelektra», «Chrome Resources», «Xstrata S.A. (Pty.) Ltd», «Anglovaal» компанияларын атауға болады.
Хромит
Құрамында хромы бар 48 минерал , оның ішінде белгісі хромит. Темір және хром тотығы — металлургия , отқа төзімді және химия өнеркәсіптерінің негізгі шикізат қайнары.
Хромиттер 23 елде өндіріледі. Дүниежүзі бойынша барланған және бекітілген қоры 4,4 млрд. тоннаға бағаланады, дүниежүзі бойынша жылына 13-14 млн. тонна өндіріледі. Хром кенінің қоры жөнінен ОАР, Қазақстан, Зимбабве мемлекеттері, өндірісі жөнінен ОАР, Қазақстан, Индия мемлекеттері алғашқы орындарды алады.
Даму кезеңдері
1933 жыл. Ақтөбе облысының суларын зерттеу кезінде табылған Кемпірсай хромиті туралы нақты мәліметтерді алғаш рет хабарлаған гидрогеолог С.А.Жутеев еді.
1936 жыл Геолог Долгов П.П.шығып жатқан ірі кен сілімдерін тапты.
1937 жыл. А.К.Конев пен Ю.П.Куразованың басшылығымен жүргізілген жете барлау жұмыстары кезінде көлемі және құрамы жөнінен теңдесі жоқ.
(55-58%Cr 2O3 ) хромиттің ірі кеніштерін ашты.
Облыста жоғары сапалы хромит рудасы 1937 жылы Новоресей ауданы (қазіргі Хромтау ауданы) Дөн елді мекені тұсынан табылды. Бұл кен орнының негізгі жері — Кемпірсай өңірі еді. Облыста хромит рудасы зерттелген Оңтүстік Кемпірсай кен орнының негізінде жүргізіледі.
Зерттеу барысында «Гигант», «Алмазная-Жемчужина», «Миллионный», «Қазақ КСР-ның 20 жылдығы», «Қазақ КСР-ның 40 жылдығы», «Молодежная».
Бұл кен орындарындағы хромит рудасы құрамында хром тотығының молдығымен сипатталады. Хромит рудасының негізінде Ферроқорытпа зауыты жұмыс істейді, отқа төзімді бұйымдар өндіріледі, химиялық өңдеу жүргізіледі.
1938 жыл. Жобаны күтпей-ақ Кемпірсай бөлімшесінде құрылған И.В.Щербаковтың басшылығымен «Гигант» кенішінде кен өндіру жұмыстары басталып кетті. Сол жылы 24 мың тонна табиғи шикізат өндіріліп, Ақтөбе стансасына жіберілді. Геологтар мен кеншілер Донской поселкесінде орналасып , «Донской» кәсіпорны деп, кейіннен Дөң хромит кен басқармасы деп аталды.
1940 жыл. Кеншілер қаласы Хромтаудың құрылысы басталды. Кемпірсай хромитінің негізінде Ақтөбе қаласында Қазақстанның қара металлургиясының алғашқысы — ферроқорытпа зауытын салу туралы шешім қабылданды.
1941-1945 жылдар. Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінде көптеген кеншілер соғысқа аттанды, олардың 200-ден астамы майданда қаза тапты. Соғыстың ауыртпалығына қарамастан жетекші мамандықтарда әйелдер жұмыс істейтін кәсіпорын ұжымы кен өндіруді ұлғайта түсті. 1942 жылдан бастап еліміздің ферроқорытпа зауыттарын қажетті шикізаттармен толық қамтамасыз етіп, бір бөлшегі ленд-лиз қайтарымы бойынша одақтастарға жөнелтілді. Соғыс жылдарында жалпы көлемі 1288 мың тоннаға жеткен кен өндірумен бірге өнеркәсіп және әлеуметтік сала құрылыстары да қарқынды жүргізіле бастады. Кен қазу жұмыстары бес кеніште жүргізілді. Мемлекеттік тапсырмаларды ойдағыдай орындағаны үшін 1943 жылы кеншілер Мемлекеттік қорғаныс комитетінің алғысына ие болды.
1946-1960 жылдар. Соғыстан соң кен шығару ұлғая түсті. Жұмысқа тағы үш кеніш қосылды. Кеніштер отандық техникаларымен «БУ-2» бұрғылау станоктарымен «СЭ-3» (шөміштің сиымдылығы 3 текше метр) экскаваторлармен, «МАЗ-205» жүк көліктерімен жарақтандырылды. Паравоздар тепловоздармен ауыстырылды.
1959 жылы кен өндіру тұңғыш рет 1 млн. тонна межеге жетті. Кеніштен жыл сайын 2 млн. текше метрден астам кен беті аршылып алынды, ішкі кеніштік көлікті теміржолдан автомобильге көшіру есебінен кеніштерден шығарылатын аршу жұмыстарының көлемі қысқарды.
1960-1975 жылдар. Кәсіпорын техникалық қайта жарақтандыруға көшті, өнімділігі жоғары қуатты техникалар — «2СБШ-200» және «СБШ-250» шарошкалы бұрғылау станоктары, «ЭКГ-4,6», «ЭКГ-5», «ЭКГ-8И» экскаваторлары, жүк көтергіштігі 27 және 40 тонналық үлкен жүк автосамосвалдары, «ДЭТ-250» бульдозерлері енгізілді . 1967 жылы Хромтау поселкесіне қала мәртебесі берілді. 1971 жылы кен басқармасы «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталды.
Кәсіпорын жұмыс істеген алғашқы 44жыл бойы тек ашық әдіспен жұмыс істеді және 1995 жылға дейін басым болып тұрды.
Жерасты әдісімен кен өндіру 1982 жылы іске қосылған «Молодежная» шахтасы және 1999 жылы 1-кезеңі іске қосылған «Центральная» шахталарында өндіріледі.
Комбинаттың 80 жылдық тарихы оның әлеуметтік саласын дамытумен тығыз байланысты. Ол сонау комбинат атын иемденген кішігірім Донской селосынан басталып еді, 1940 жылы «Алмаз» кен орнында жұмысшы поселкасы орын теуіп, кейін оған Хромтау атауы берілді. Поселка, әсіресе, соғыстан кейінгі жылдары тез қаркынмен дамыды, 1967 жылы оған қала мәртебесі берілді. Қала орталығында көшелер мен даңғылдарға көрік берген, сән берген жасыл желекті алқап парк орнады. Көрнектілігі, үлкендігі, әсерлілігі жағынан есте қалар бірнеше монументтер, оның ішінде Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жерлестерімізге орнатылған ескерткіш қаланың қайталанбас келбетін аша түскендей әсер қалдырады.
Хром кенін тек бұрынғы КСРО-да ғана емес барлық экономикалық бірлестіктегі елдеріне жеткізуші бірден бір кәсіпорын Дөң комбинаты болса, оның атын шығарып, даңқын әлемге шығарған еңбек адамдары еді.
Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Табиғат» залының бір бөлімі өңіріміздің әртүрлі пайдалы қазбалары жайында баяндайды. Облыс аймағында мұнай, газ, көмір, хром, фосфор, түсті және сирек кездесетін металдар, (мыс, цинк, алюминий, титан, цирконий, никель) бағалы металлдар ( алтын, күміс), ауқымды деңгейдегі құрылыс материалдары, т.б. кездеседі. Экспозицияда пайдалы қазбалардың картасы, еліміздің геология саласындағы ірі ғалымдарға Қ.Сәтпаев, А.Яншин, Н.Кассин, Г.Водорезов, т.б. фотоматериалдар көрсетіліп, пайдалы қазбалардың үлгілері ұсынылған.
Ақтөбе облысы — ТМД елдерінің арасында сапалы хром рудасын шығару мен өндіру бойынша бірінші орынға ие. Хром кен орындарын алғашқы ашушылар, Мемлекет сыйлықтарының лауреаты Б.Милецкий, М.Шульгин, Е.Книжник, А.Конев, В.Сегалович, т.б.
Экспозицияда Дөң тау-кен комбинаты, хром рудасының үлгілері, сонымен қатар «Гигант» карьерінің макеті қойылған.
Майра БУХАНОВА, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі табиғат және экология ғылыми-зерттеуді қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісі
