Баянжүрек тауының ұзындығы 20 км. Ал тау қойнауындағы петроглифтердің орнын тауып бару оңай емес. Өйткені тарихи ескерткіш тұсына әрқандай бір нақты белгі қойылып, тура жеткізетін жол салынбаған. Ел ішінен жөн сұрасып қана петроглифтердің жатқан орнын табуға болады. Петроглифтерді 1981 жылы Жетісу археологиялық экспедициясының барлау тобы ашқан (жетекшісі А.Қ. Ақышев). Оны 1982 жылы Қазақ ескерткіштерді қорғау қоғамы экспедициясының археологиялық отряды да (жетекшісі А.Н. Марьяшев) жазып алуы мүмкін. Олардың ғылыми баяндамаларын табу мүмкін болмады. 2009 жылы ескерткішті «Тарихи-мәдени мұра» ғылыми-практикалық орталығының экспедициясы зерттеді (жетекшісі Б.Т.Тұяқбаева). Фотографиялық өлшемдер алынды. GPS координаттары алынды. Құрастырылған бухгалтерлік құжаттар. Материалдар «Тарихи-мәдени мұра» ҒӨО мен «Алматы облыстық тарихи-мәдени мұраны қорғау орталығы» мемлекеттік қазыналық кәсіпорнында сақтаулы.
Тастағы суреттер, негізінен, қола дәуірде ойылып салынған. Тастағы суреттерде өгіздер мен түрлі жануарлар, арбалар, түрлі белгілер мен діни рәсімдер бейнеленген. Кейбір зерттеушілер бұл петроглифтердің арасында энеолит дәуіріне тән көне бейнелердің де бар екендігін айтады. Тас ғасырына жататын петроглифтер аз кездеседі. Бұлар – дәстүрлі «аң» стилінде орындалған бұғылар, жабайы қабандар мен түрлі жануарлар. Орта ғасырда Баянжүрек жартастарына салт аттылар, жекпе-жек, садақ ұстаған адамдар, аң аулау түрлері бейнеленген. Суреттерді жартастарға салу әдісі алуан түрлілігімен ерекшеленеді: ойып, кесіп және қашап жасалған. Өрнектеп-өңдеу суреттің ұсақ бөлшектерін дәлірек беруге мүмкіндік береді. Кейде 1–2 см-ден аспайтын кішкентай суреттер ерекше нәзіктігімен ерекшеленеді. Ертедегі суретшілер жартастағы суреттерді салғанда құздың әртүрлі табиғи ерекшеліктерін жиі пайдаланған; мысалы, бұғының мүйізін салғанда құздың жарықшақтарын оңтайлы пайдалана білген. Петроглифтердің көп бөлігі қола дәуірінде ойылып жасалған да, кейіннен жаңадан өңделіп отырған; әсіресе ортағасырларда көптеген жаңартулар болған. Қола дәуіріндегі ең бір қызықты петроглифтер тау басында. Мұнда Қазақстанның жартас өнерінде сирек кездесетін «жасанғандар» бейнелері – қолдарында айнасы және денесінде жүні бар екендігін немесе киімінің жалбыраған шашақтары да болуы мүмкіндігін білдіретін антропоморфты кейіпкерлер бар бірнеше кескіндемелер кездеседі. Кейбір жануарлардың пішіндері, мысалы, ат пен бұқаның мүсіндері аса шебер орындалған. Көбінесе антропоморфты кейіпкерлердің – қолдарына шоқпар ұстаған немесе бір-біріне қарама-қарсы қолдарын көтеріп тұрған адамдар сюжеттері жиі кездеседі; эротикалық көріністер де бар. Қола дәуіріне дөңгелекті көлік, соның ішінде жауынгерлік қос доңғалақты арба бейнесі жатады. Қос доңғалақты арбаның бірнеше суреттері Баянжүректің батыс жонынан табылды. Олардың ішінде ат жегілген арбалар және үлкен төрт шабақты доңғалақты немесе диск тәрізді кішкентай дөңгелектері бар үлкен екі аяқты ат жегілмеген күйме арбалары кездеседі. Баянжүрек жартастарында бүгілген аяқтарымен немесе тұяқтарының ұшымен тұрған бұғының суреттері бірнеше рет кездеседі. Қабанның ескерткіші сақтардың аң стилінде орындалған. Ит пен қасқыр сияқты жыртқыш аңдар шөп қоректі жануарларды қуалаған көрініс суреттері жиі кездеседі. Ортағасырлық петроглифтерде ту ұстаған салт аттылар, атты жауынгерлердің жекпе-жектерінің көріністері –түрік дәуіріндегі жартас суреттерінің өзіне тән сюжеттері берілген. Ат пен қасқырдың бейнелері жиі кездеседі; бұл бейнелер ежелгі түрік идеологиясында ерекше орын алды және әскери табынушылыққа байланысты болды. Шайқас сюжеттерімен қатар аңшылық және жыртқыштардың жануарларды қууы, үлкен күрделі садақтан ататын жаяу садақшылардың суреттері де аз емес.
Таудың Баянжүрек аталуы жөнінде халық арасында тарап кеткен аңыздар да бар. Солардың бірінде, бағзы заманда Қоңтажының Баян атты сұлу қызы Ақадыр деген жерде жылқы жайып жүргенде қалмақтың Сайынбөлек деген батырын көріп ғашық болады. Жігіт жағы қызды айттыруға келсе, қарсы болған әкесі батырларды сабатып тастайды. Оған қорланған Баян осы таудың жақпар биігінен құлап өліпті дейді. Енді бір деректе, бұл сөз моңғолдың «баян» – бай, «зураг» – сурет деген сөзді немесе «Суретті жазуға бай тау» дегенді айтады.
Жүздеген жылдар бойы жартас суреттер шығармашылығының мазмұны мен маңызы өзгерсе де, бұл жерлер кейінгі уақыттарда да сый-құрметке ие болып қала береді.
А.Т.ӘЛІМБАЕВА,
Ақын Сараның мемориалды музейінің
меңгерушісі
